Marek Michalak
Rzecznik Praw Dziecka w latach 2008–2018
Prawa dziecka są prawami człowieka. Każde dziecko ma przyrodzoną i niezbywalną godność, która stanowi źródło jego wolności i praw. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona są obowiązkiem władz publicznych.
Dlatego w dobrej szkole wartością nadrzędną we wszelkich poczynaniach powinno być dziecko i jego podmiotowość, godność, niepowtarzalność. Art. 29 Konwencji o prawach dziecka stanowi, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na rozwijanie w jak najpełniejszym zakresie osobowości, talentów oraz zdolności umysłowych i fizycznych dziecka oraz rozwijanie w nim szacunku dla praw człowieka i podstawowych swobód. Jeżeli się tak nie dzieje, naruszane jest prawo dziecka do nauki. Warto przy tym podkreślić, że nowoczesna pedagogika stawia właśnie na pracę na potencjałach dziecka, rozwijanie jego talentów i zainteresowań. Dziecko z entuzjazmem oddające się jakiejś pasji łatwiej poradzi sobie z deficytami. Nowoczesna pedagogika określa też rolę dorosłego w życiu dziecka – powinien być mentorem, przewodnikiem, życzliwie wskazującym popełniane błędy i podpowiadającym, jak należy ich unikać. Jak pisał Janusz Korczak: Człowiek nie rodzi się zbrodniarzem, ani aniołem; wychowanie czyni z niego istotę brudną lub promienną, a także: Dziecko jest istotą rozumną, zna dobrze potrzeby, trudności i przeszkody swojego życia. Nie despotyczny nakaz, narzucone rygory i nieufna kontrola, ale taktowne porozumienie, wiara w doświadczenie, współpraca i współżycie.
To od nas, dorosłych i od naszych kompetencji pedagogicznych zależy klimat szkoły i relacje w niej panujące. Badania przeprowadzone przez Instytut Badań Edukacyjnych1 jednoznacznie wskazują, że poziom agresji w szkole zależy od skuteczności realizowanego tam programu wychowawczego.
Trzeba koniecznie mieć świadomość, że zjawisko przemocy rówieśniczej stwarza ogromne niebezpieczeństwo dla dzieci; nie tylko dla tych, które są ofiarami, lecz także dla całej uczniowskiej społeczności. Zaburza poczucie bezpieczeństwa dzieci, obniża ich poczucie własnej wartości, niszczy naturalną kreatywność. Brak szybkiej interwencji ze strony osoby dorosłej prowadzi do eskalacji problemu i nasila jego skutki, a także utrwala szkodliwe relacje. Wyniki ww. badań Instytutu Badań Edukacyjnych wskazują, że 10 proc. uczniów doświadcza dręczenia, czyli systematycznego stosowania przemocy. Oznacza to, że w powyższych przypadkach osoby odpowiedzialne za bezpieczeństwo dzieci w szkole źle wykonują swoje obowiązki – nie wspierają należycie dzieci w pokonaniu pojawiających się trudności, nie uczą rozwiązywania problemów we właściwy sposób, wreszcie – nie zapewniają im bezpieczeństwa.
Jeśli dziecko rozrabia w szkole, popada w konflikty rówieśnicze, przeszkadza na lekcji, nie znaczy wcale, że jest niegrzeczne i złe. Zadaniem szkoły jest szybka diagnoza jego problemów i udzielenie mu odpowiedniego wsparcia. Jeśli specjaliści szkolni nie radzą sobie z problemem, można uzyskać pomoc we właściwej poradni psychologiczno-pedagogicznej. Możliwie szybka i właściwa diagnoza, a następnie odpowiednia praca z dzieckiem, będzie miała istotny wpływ na jego dalsze funkcjonowanie. Pozwoli na dostosowanie wymagań szkolnych do jego indywidualnych potrzeb i możliwości psychofizycznych oraz stworzy mu warunki do harmonijnego rozwoju. Trudności dziecka rzadko wynikają z jego trudnego charakteru – raczej są wynikiem jakiejś dysfunkcji, w przezwyciężeniu której powinni pomóc mu dorośli. No i oczywiście złota zasada – w kształtowaniu właściwej postawy dziecka ważniejsza jest pochwała i nagroda niż krzyki i kary. Warto więc skorzystać z rady Starego Doktora – Mów dziecku, że jest dobre, że może, że potrafi.
Całkowita i trwała eliminacja przemocy rówieśniczej w szkołach prawdopodobnie nie jest możliwa, z uwagi na ogromną ilość i zmienność czynników wpływających na pojawianie się tego zjawiska. Ważna jest jednak profilaktyka i niezwłoczne reagowanie na niepokojące sygnały i stosowanie rozwiązań dostosowanych do zdiagnozowanych problemów. Realizacji tego celu służą m.in. dokumenty szkolne, takie jak statut szkoły, procedury postępowania w sytuacjach problemowych, a także program wychowawczy szkoły i program profilaktyki, które od września 2017 r. zastąpione zostaną programem wychowawczo-profilaktycznym.
Ważne jest, by te dokumenty były traktowane jako rzeczywiste narzędzie do tworzenia w szkole klimatu wspierającego rozwój ucznia. Powinny być oparte na rzetelnej diagnozie potrzeb, przeprowadzonej z uwzględnieniem opinii uczniów i ich rodziców. Konieczne jest również stałe podnoszenie kompetencji wychowawczych nauczycieli. Osoby pracujące z dziećmi powinny wnikliwie je obserwować, by jak najwcześniej dostrzec niewłaściwe zachowania dzieci lub trudne relacje między nimi. W każdej takiej sytuacji dorośli powinni pośpieszyć im z pomocą pamiętając, że dziecko ma także prawo do popełniania błędów, wynika to przecież z jego niedojrzałości.
Zapewnienie dzieciom właściwych warunków do nauki to obowiązek przede wszystkim dyrektora szkoły i nauczycieli, ale też rodziców, którzy – w miarę możliwości – powinni włączać się w działania na rzecz społeczności szkolnej i współtworzyć klimat szkoły służący rozwojowi ich dzieci. O wszelkich nieprawidłowościach należy powiadamiać wychowawcę, pedagoga szkolnego, dyrektora. Jeśli reakcja z ich strony jest niewystarczająca, o problemie powinien dowiedzieć się właściwy kurator oświaty, sprawujący nadzór pedagogiczny nad jednostkami systemu oświaty.
Zawsze warto pamiętać, że przemoc jest zjawiskiem, które nie bierze się znikąd. Praprzyczyną przemocy rówieśniczej jest przemoc, której dziecko doznało wcześniej – najczęściej w środowisku domowym, dlatego tak ważne jest eliminowanie jej z życia dziecka od samego początku. Przemoc rodzi przemoc, czego dowodzą pedagodzy i psycholodzy.